Skiednis fan Warkum

Histaryske ûntjouwing

Warkum, oan de Iselmarkust likernôch 12 kilometer besuden Boalsert, is ien fan ‘e lytsere Fryske stêden. Fan in agraryske delsetting yn it súdwestlike kweldergebiet ûntjoech de stêd him yn ‘e lette Midsiuwen ta in wichtich skipsfeartsintrum. Beskaat dêrfoar wie de lizzing oan de wettergong de Wymerts, it tsjintwurdige Noard en Súd, dy’t de ferbining foarme tusken de Sudersee en de Fryske binnenmarren. Oan de iggen fan dit wetter en de farwegen en ôfwetterings oan wjerskanten hat de stêd him stadichoan tichtset en útwreide, wêrby’t de oarspronklike agraryske kearnen yn ‘e stedsstruktuer opnommen waarden. Hoewol’t in soad fan it neamde fearten- en grêftestelsel ferlern gien is, is it patroan derfan yn it hjoeddeiske romtlik byld noch altyd werkenber, wêrtroch’t Warkum ien fan ‘e meast karakteristike Fryske wetterstêden neamd wurde kin.

Yn ‘e klaai-gebieten fan Westergo fûnen al foar it begjin fan ‘e jiertelling de earste fêstigings plak fan fiskers en feehâlders. As wenplak tsjinnen natuerlike, troch opslipping ûntstiene ferhegingen yn it lânskip (kwelder-rêgen) dêr’t yn tiden fan hege wetterstannen (transgressyfasen) wenheuvels of terpen opboud waarden. Warkum leit yn it uterste suden fan dit kweldergebiet op in lange, noard-súd rinnende rêch dy’t de skieding foarmet tusken it wetter fan ‘e Flietstream—nei 1200 in diel fan ‘e Sudersee—en in marrenkompleks yn it easten, foarme troch it Makkumer-, Parregaster- en Warkumer Mar.

Ut ‘e oanwêzigens fan ferskate lege terpen yn dit gebiet, lykas Yskeburen en Westend, kin ôflaat wurde dat der al foar it jier 1000 nei Kristus sprake wie fan bewenning. Dêrnei, doe’t der útein set waard mei it ynpolderjen fan it kweldergebiet, naam it tal fêstigings ta. Rardieburen, Eninghaburen en Brandeburen hearre nei alle gedachten ta de letter stichte wenkearnen.

Ek binnen it tsjintwurdige stedsje lizze noch ferskate fan sokke pre-stedske eleminten. De terp “Algeraburen”, oan de noardeastlike kant, en sintraal yn ‘e stêd, de direkte omkriten fan de Gertrudistsjerke, wurde oannaam ek ûntstien te wêzen as in terpdelsetting (Kerkeburen).

Noardlik dêrfan, oan de Merk, waard yn deselde tiid in stedhûs boud. Wannear’t Warkum krekt stedsrjochten krigen hat, is net bekend; wis is allinnich dat de stêd algemien beskôge wurdt as ien fan ‘e Fryske stêden.
Hoewol’t yn ‘e 15e iuw it ferfal fan ‘e Hânze en de opkomst fan ‘e Hollânske en Seelânske stêden in delgong yn ‘e Fryske skipfeart feroarsake, wist Warkum syn ekonomyske posysje te behâlden, ûnder oare troch de ûntwikkeling fan in eigen skipsbou-yndustry.

Yn it earste fearn fan ‘e 16e iuw kaam dizze posysje lykwols yn gefaar doe’t, nei in koarte perioade fan sintraal bestjoer troch Albrecht fan Saksen, frjemde troepen de stêd wer ynfoelen en plonderen. Dêrút folgen ûnder oare ferwoastings oan ‘e tsjerke yn 1515 en 1523, wêrtroch’t de toer en de sakristy hielendal op ‘e nij boud wurde moasten.

Pas yn 1524 stelde de Habsburgske steedhâlder Schenck van Toutenburg sintraal gesach yn Súdwest-Fryslân wer yn, wêrby’t in troch de Geldersken oanleine skâns by Algeraburen en in blokhûs, dat nei alle gedachten op it tsjintwurdige Seburch stien hat, sletten waarden.

In oare gefolch fan it nije bestjoer wie it “grut arbitrament” fan 1533, wêryn de stêd ûnderhâldsplicht fan ‘e seediken oplein krige. Yn ‘e fierdere 16e iuw kaam der stadichoan in ekonomysk herstel as gefolch fan in tanimmende dielname oan de Hollânske hannel en skipfeart as leveransier fan skippen en seeminsken.
Ut dizze tiid datearret ek de earste betroubere plattegrûn fan ‘e stêd, makke troch Jacob van Deventer (om 1560 hinne). Dizze lit in romtlike struktuer sjen dy’t foarme wurdt troch de fearten Wymerts, Dwarsnoard en Hollemeer, omjûn troch de bûtegrêften Droge en Diepe Dolte en, oan ‘e noardkant, de Yskeburenfeart. Binnen dizze omgrêfting lizze in tal opfearten dy’t de stedsbebouwing lâns de Wymerts ferbine mei de buorskippen en it kleaster bûten de Dolte.

Van Deventer byldet fierder ôf:
– De Gertrudistsjerke mei frijsteande toer en sakristy
– In gasthûs en in kapel oan wjerskanten fan ‘e Wymerts
– De seehaven “It Zool”, mei slûs, oan it súdlike ein fan ‘e stêd

It is sichtber dat yn ‘e haven in fargeul oanlein is, wat al wize kin op de tanimmende fersânjen fan ‘e Sudersee. Dizze feroaring late yn 1605 ta de ynpoldering fan de súdlike kuststripe, it Warkumer Nijlân, dat yn 1624 foltôge waard.

It troch it kleaster “Marienacker” behearde gasthûs of provenhûs waard, nei de opheffing fan ‘e kleasterfêstiging (1580), ferboud en (nei alle gedachten yn 1641) yn gebrûk nommen as steds- of boargerweeshûs.
De kapel oan de Wymerts moast om 1690 hinne fanwegen breklike tastân ôfbrutsen wurde en makke plak foar in skoalgebou.

De plattegrûnen fan Blaeu (1649) en Schotanus (1664) jouwe in pear wichtige oanfoljingen op de kaart fan Van Deventer. Goed te sjen is it ferskil tusken de oanlis westlik fan de Wymerts, mei in djip trochlutsen ferkaveling oant de Droge Dolte, en dy oan de eastside, dêr’t binnen de romme omgrêfting fan de Diepe Dolte ek greidlân en moastunen lizze.

De oerwegend agraryske buorskippen dêr bûten binne no beneamd:
– Oan de noardlike stedsgrins de terp Algeraburen, dy’t nei de yn 1524 sleine fersterking noch “It Bolwurk” neamd wurdt.
– Fierder nei it suden Eninghaburen en de Bijdt.
– By de mûning fan de Dolten yn de Wymerts de skipspleisterplak Snakkeburen.
– Uteinlik, by de âlde seedyk, de terp Westerendt.

Opfallende eleminten binne fierder de mûnen dy’t lâns de stedsrâne lizze en de skelpkalkôven, wêrfan Schotanus der 17 oanjout.

Net ôfbylde, mar wol oarspronklik neamde nije foarmen fan nijverheid yn de 17e-iuwske stêd binne ûnder oare de potten- en pannenbakkerij en de fiskfangerij.

Nettsjinsteande bliuwt de skipfeart de wichtichste boarne fan ynkomsten.

In quotisaasje-cohier (belestingregister) út 1749 jout oan dat fan de 650 ynskreaune beropspersoanen:
– 30% har bestean fynt yn de seefeart en binnenskipfeart.
– 6% wurket yn de skipsbou.
– 5% yn de ierdewurk-yndustry.
– 9% yn de gruthannel en detailhannel.
– 6% yn de lânbou.
– 39% yn ferskate ambachten en tsjinsten.
– De kalkbranderijen en in lytse sâltwinning lykje doe al hast hielendal ferdwûn te wêzen.

Yn de rin fan de 18e iuw begjint in stadige, mar grutte ekonomyske efterútgong.
De opkomst fan Lemmer as eksportsintrum en de sterke posysje fan de Harlinger haven spylje hjiryn in rol.
Benammen de ôfnimmende berikberens fan Workum foar gruttere skippen, troch de oanhâldende fersânjen fan it Zool, hat hjir in beslissende ynfloed op.

De Ingelske Oarloch (1780–1784), wêryn in soad frachtskippen yn beslach naam wurde, en de Frânske tiid, dy’t de seefeart hielendal ta stilstean bringt, betsjutte it ein fan Workum syn posysje as havenstêd.
Nei dizze perioade hâldt it plak inkeld noch in funksje as skipleveransier en fiskersplak.
en regionaal sintrum fan agraryske en ambachtlike aktiviteiten.

It romtlik byld ûnderfynt yn de 18e en iere 19e iuw hast gjin feroaring.

Guon gebouwen geane ferlern, ûnder oare:
– It kleasterkompleks “Marienacker” (fermoedlik 1790).
– De toer fan it eardere gasthûs oan de Wymerts (1757).
– De Inthiemastate (1726).

Tagelyk wurde guon gebouwen ingripend ferboud, lykas:
– It stêdhûs (1725/1727).
– De herberch “De Swan”.

It kadastraal minútplan (±1830) lit sjen dat:
– Lâns de Nonnestrjitte (it paad dat paralel oan de Begine de tsjerketerp ferbynt mei it achterlizzend greidlân) in stedlike bebouwing ûntstien is.
– Lâns it Sylspaed (it paadsje fan ‘e âlde kearn nei de seehaven) de bebouwing ferdikt en útwreide is.
De eardere kleasterkade oan de Dolte no wenbebouwing krigen hat.

It Turflân en ekonomyske efterútgong
Oan it “Turflân” festigje har arbeiders fan de feanterijen yn it súdeastlik lizzende Workumerveld en it Heidenskip. Yn de 19e iuw giet de ekonomyske delgong troch:
– De ierdewurk-yndustry (besteande út ûnder oare 5 potte- en 2 pannebakkerijen, 1845) ferdwynt troch de opkomst fan emaillefabrikaazje.
– De skipsbou moat flink ynkrimpe, om’t dy net foldwaan kin oan de fraach nei gruttere skippen.
– Allinnich de palingfangerij mei de Workumer “iel-aken” bliuwt bestean oant ±1900, wêrnei’t de Workumer ôfwikselmerk yn Deenske hannen komt.

Grutte feroaring yn it stedsbyld
Hoewol’t de struktuer en omfang fan ‘e stêd net folle feroarje, ûnderfynt it stedsbyld in grutte feroaring troch:
– De demping fan de Wymerts (1875), dy’t hast tagelyk plakfynt mei de ynpoldering fan it Workumer Mar.
– De skipfeart wurdt no definityf bûten de stêd ferpleatst, lâns de Diepe Dolte en Hollemeer.

Gebouwen út de 19e iuw
– De gasfabryk oan de Nonnestrjitte (1867, dielwei ôfbrutsen yn 1976).
– It nije stedsk weeshûs op it plak fan it eardere gasthûs (1867).
– De Herfoarme Tsjerke (1887).
– De R.K. Werenfridustsjerke by de “Prystershoek” oan de noardlike ein fan de Wymerts (1877), dy’t in lytse tsjerke út 1770 ferfangt.

De kadastrale plattegrûn út 1920 lit fierder sjen:
– In kompleks arbeiderswenningen op it eardere greidlân achter it weeshûs.
– In tanimming fan ‘e bebouwing rûnom de seeslûs en lâns it ferlingde fan de Begine.
– Sedert 1885 einiget dizze strjitte by it stasjon fan de spoarline Ljouwert – Starum.
– Yn 1900 wurdt njonken it stasjon de Koöperative Molkfabryk “De Goede Ferwachting” boud.

It proses fan it dempen fan fearten en it opfoljen fan agraryske romten yn ‘e stêd giet yn de 20e iuw yn ferhege tempo fierder.

Yn 1920 wurdt it Dwarsnoard tichtmakke, wêrnei’t yn 1933 de Doltemond yn it ferlingde fan de Hollemeer komt te lizzen.

It tichte diel fan de Diepe Dolte wurdt sûnt dy tiid neamd nei de mûne dy’t dêr eartiids stie: it Houtmolestreekje.

Fierder wurde de opfearten fan de beide Dolten nei de sintrale stedsbebouwing hast allegear tichtmakke, wêrtroch nije dwerstrjitten en stegen ûntsteane:
– Oan de westkant: de Brouwersdyk (de eardere Brouwersfeart) en de Roggemolensteech (de opfeart nei de Roggemole).
– Oan de eastkant: de Balkfinne, de Pothûswyk en de Skoalstrjitte.

It wapen fan Warkum

It wapen fan Warkum is sûnt de 15e iuw bekend op stedssegels. It earste segel út 1420 toant noch net it wapen, mar in goatyske nis mei dêryn Sint-Gertrudis, yn ‘e rjochterhân in blom, yn ‘e lofterhân in palmke; oan wjerskanten in knibbeljende muonts. In twadde segel út 1496 (of mooglik 1426) toant al wol it wapen mei de earn en de leeljes.

Wêr’t it wapen krekt wei komt, is net bekend. De heale earn komt faak foar yn persoanswapens yn Fryslân. Mooglik is it dus ôflaat fan in grytman of stedsbestjoerder fan Warkum yn ‘e 15e iuw. De leeljes soene of út in persoanswapen komme kinne, of ferwize nei de Mariatsjerkefiering.

De gemeente brûkte it wapen op offisjele briefpapier.